Stanford Hapishanesi Deneyi ve Sinema Uyarlamaları

'Dünyanın en gereksiz,işe yaramaz adamını alın,bir gişe memuru yapın.Kendini önemli biri zannedip hemen sizi aşağı görecektir.'
Fyodor Dostoyevski

Merhabalar.

1971 yılında Stanford Hapishanesi'nin bodrum katına yapay bir hapishane inşa edildi.Deneyi yürüten bilim adamı Philip Zimbardo başvuran 70 lisans öğrencisi arasından mahkum veya gardiyan rollerini oynamak üzere 24 öğrenci seçti.Ancak Zimbardo mahkum rolünü oynayacak denekleri direk olarak yapay hapishaneye koymadı.Polis departmanından izin alan Zimbardo bu denekleri evlerinden gözaltına aldırdı ve emniyette de tıpkı gerçek bir suçlu gibi işlem (parmak izi,boydan ve yandan fotoğraf çekimi vb.) gördürttü. Deneyin 15 gün sürmesi planlanıyordu...

Stanford Hapishanesi Hazırlık Aşamasında

Mahkum rolünü oynayacak deneklerin tutuklanması

Deneyin 1. günü önemli bir olay yaşanmadı.Öğrenciler rollerine yavaş yavaş adapte oluyorlardı.Ancak yavaş başlayan adaptasyon süreci bir anda hızlandı ve işler çığrından çıkmaya başladı.

Gün geçtikçe akıl sınırlarını zorlayan olaylar yaşanmaya başladı.

Bir iki gün sonra 8612 numaralı mahkumda davranış değişiklikleri gözlenmeye başlandı.Dr.Philip Zimbardo 8612 no'lu mahkumla ilgili şunları söylemiştir:

"8612 numaralı mahkum delice davranmaya başladı.Bağırıyor,çığlık atıyor,küfrediyor ve kontrolsüz öfke nöbetleri geçiriyor.Onun gerçekten bu psikolojik durumda olduğunu kabullenmemiz epey bir zaman aldı ve sonunda onu salmaya karar verdik."

8612 No'lu Mahkumun Belgesi

Ancak 8612 numaralı mahkumun salınmasıyla işler sona ermedi.Gardiyanların mahkumlara hem fiziksel hem psikolojik işkenceleri devam etmekteydi.Örneğin Stanford Hapishanesi'nde şöyle bir işkence bulunmaktaydı:Mahkumların tek ayakları zincirleniyordu.Ve uyurken diğer tarafa dönmek isteyen mahkumlar,ayaklarındaki zincirin diğer ayağına çarpmasıyla acı içinde uyanıyorlar,hapishanede olduklarını hatırlıyorlardı.
Philip Zimbardo'nun bu psikolojik işkence ile ilgili not defterine düşütğü not can alıcıdır:

"Rüyalarında bile bu hapishaneden kaçmalarına imkan yoktu."

Mahkumların Ayağına Bağlanan O Zincir

Bu psikolojik işkencelerden diğerleri de mahkumun çırılçıplak bir halde diğer mahkumların önünde sergilenmesi veya çıplak hücre cezalarıydı.

Çıplak Hücre Cezası

Psikolojik işkencelere ek olarak fiziksel işkenceler de gün geçtikçe şiddetini ve etkisini arttırmaktaydı.Nazilerin 2.Dünya Savaşı sırasında Yahudilere uyguladığı 'şınav' cezası da Stanford Hapishanesi'nde mahkumlara uygulanmaktaydı.

Şınav Cezaları

416 no'lu mahkum'un Stanford Hapishanesi ile ilgili dedikleri de oldukça çarpıcı:

"Devlet yerine psikologlar tarafından idare edilen bir hapishane,nihayetinde bir hapishane."

O zamanlar Zimbardo'nun hem nişanlısı hem asistanı olan ve daha sonra karısı olacak Christina Maslach,yapay hapisaneye gelir ve gördükleri karşısında dehşete düşer.Yapılan işkenceleri,mahkumlara gösterilen amansız şiddeti görünce Zimbardo'yu hemen uyarır ancak Zimbardo durumda bir olağanüstülük görmediğini söyleyip deneyin sonlandırılması fikrine şiddetle karşı çıkar.Daha sonra nişanlısı onu ikna etmeyi başarır ve deney 6. günde sonlandırılır.

Stanford Hapishanesi Deneyi'nin rahatsız edici görüntülerinden sadece birkaçı.

Deneyle ilgili çoğu video silinmiş veya yasaklanmış.Bulabildiklerimiz şöyle:

Mahkumların kontrolü: 
https://www.youtube.com/watch?v=x3wxEmHqVCY&index=54&list=WL

Mahkumlara psikolojik şiddet: 
https://www.youtube.com/watch?v=Ol1KB-_rIgA&index=56&list=WL

Ve deneklerin tutuklanmasından deneyin sonuna kadar kısaltılmış görüntüler.Zimbardo'nun sesli yorumlarını da içermekte.Sakin bir ruh halinde izlemeniz tavsiye edilir:
https://www.youtube.com/watch?v=1Py3JJZ2ZrI&index=57&list=WL

Zimbardo'nun deneyin ardından söyledikleri de kan dondurucudur:

"Deneyin bittiğine mahkumlar seviniyor,gardiyanlar üzülüyordu.Gardiyanlar bu yapay hapishaneyi terk etmek istemedi,hatta bazıları bir iki gece hapishanede kalmaya devam etti."

Stanford Hapishanesi Deneyi,insanın eline güç ve otorite geçince ne kadar zalimleşebileceğinin göstergesidir ve insanlık tarihinin en zalim ama bir o kadar da önemli bir deneyidir.Deney

savunduğu fikir nedeniyle sıklıkla Milgram deneyine benzetilir.Milgram deneyi ise şöyledir:

2 oda var.Birinde sert,hissiz bir öğretmen ve denek var.Diğer oda ise boş.Deneğin elinde bir şok aleti var ve öğretmen deneğe diğer odada şok aleti bağlanmış bir insan olduğunu ve belli zaman aralıklarıyla düğmeye basarak diğer odadaki insana şok vermesi gerektiğini söylüyor.Denek itiraz ederse ona aşağıdaki dört yönergeyi sırasıyla okuyor:

1-Lütfen devam edin.

2-Deney için devam etmeniz gerekiyor.

3-Devam etmeniz kesinlikle çok önemli.

4-Başka seçeneğiniz yok,devam etmek 'zorundasınız'.

Milgram Deneyi'nin En Basit Anlatımı (Tabi Diğer Odada Öğrenci Yok)

Denek 4. yönergeden sonra da itiraz ederse deney hemen sonlandırılıyor.

Düğmeye her basışında voltaj arttırılıyor.En yüksek voltaj da bir insanı öldürmeye veya sakat bırakmaya yetecek de artacak 450 volt.Milgram deney başlamadan arkadaşlarına,deneklerin %1 veya %2'sinin 450 volta kadar düğmeye basacaklarını öngördüğünü söylüyor.Ancak sonuç şok edici:Oran tamı tamına %65.

40 denekten 26'sı epey huzursuzluk hissetmesine rağmen diğer odadaki farazi insanlara 450 volt vermekten geri durmuyor.Diğer bir anketod ise hiçbir deneğin 300 volttan önce öğretmene itiraz etmemesi.Milgram deneyi de bizlere insanın kendini işe yaramaz bir araç,hiyerarşik düzene boyun eğmeye hazır aciz bir yaratık olarak gördüğünü gösteriyor.

Milgram Deneyi

Milgram Deneyi'nin tamamını aşağıdaki videoda izleyebilirsiniz.Merak etmeyin Stanford Hapishanesi kadar rahatsız edici değil:
https://www.youtube.com/watch?v=DZ-F6Waua3Y

Asıl ilginç olan ise Philip Zimbardo ve Stanley Milgram'ın Yale Üniversitesi'nden fakülte arkadaşı olmaları.

                                               Philip Zimbardo                 Stanley Milgram

Dr.Philip Zimbardo'nun The Lucifer Effect isimli önemli bir de kitabı mevcut.Önemli olmasının nedeni Stanford Hapishanesi Deneyi'nin özünü anlatması.Bu kitapta kısaca iyi insanların,kötü şartlar altında,hiç olmayacakları birine rahatça dönüşebileceklerini anlatıyor ve ahlak pusulalarının şaşması gibi bir benzetme yapıyor.

Şimdi gelelim Stanford Hapishanesi Deneyi'nin beyazperde uyarlamalarına.3 film anlatacağız.En eskisinden başlayalım.

Das Experiment (2001)

Fragman: https://www.youtube.com/watch?v=QdTafti2wdY

Das Experiment,Alman yapımı olmasıyla dikkatleri üzerine çekiyor.Karakterlerin isimleri dışında hikaye aynı.Film,mahkumların psikolojisini ve gerilimi sonuna kadar hissettiriyor.Şiddetle tavsiye ederiz.

The Experiment (2010)

'Herkesin bir kırılma noktası vardır.'

Fragman: https://www.youtube.com/watch?v=JlUkzfITiSs

The Experiment Adrien Brody-Forest Whitaker ikilisine rağmen maalesef konunun hakkını veremiyor.Film boyu sanki bir şeyler eksik düşüncesinden kurtulamıyorsunuz.Yine de izlenilmesi gereken bir film.

Anlatacağımız son filmimiz henüz görücüye çıkmadı.Ancak büyük bir heyecanla bekliyoruz çünkü bu film Stanford Hapishanesi Deneyi'ni birebir anlatıyor.Filmin bazı yerlerinde gerçek görüntüler kullanılmış ve gerilim hat safhada.Türkiye'de net bir vizyon tarihi yok ancak sinemaya düşer düşmez gidip izlemelisiniz.

Şimdilik fragmanıyla yetinelim.Fragmanı bile tüylerinizi diken diken etmeye yeterli:

https://www.youtube.com/watch?v=3XN2X72jrFk

Uzun bir yazı oldu.Sıktıysak affola.Bu uzun yazımızı Philip Zimbardo'nun deney başlarken gardiyanlara söylediği unutulmaz sözlerle bitiriyoruz.İyi Günler,Hayırlı Ramazanlar,İyi Seyirler...

"Mahkumlar üzerinde can sıkıntısı hissi yaratabilirsiniz,bir dereceye kadar korku yaratabilirsiniz ve onların hayatlarını tamamen rastgele güçler tarafından,sistem tarafından,sizler ve bizler tarafından kontrol edildiği hissine kapılmalarını sağlayabilirsiniz.Ve kesinlikle özel hayatları olmayacak.Onların bireyselliklerini çeşitli yollarla ellerinden alacağız.Genellikle bunun sonucunda,kendilerini güçsüz hissederler,bunu bekliyoruz.Yani bunun sonucunda,biz tüm güce sahip olacağız,onlarsa hiçbir güce.."